مطالعه پیشینه تاریخی و اعتقادی نقش طاووس و بازنمود آن در نگاره های ایرانی

پیشینه کاربرد نقش طاووس در هنر ایران به دوران پیش از اسلام بازمی گردد. طاووس در آیین کهن از اهمیت والایی برخوردار بوده که او را با مقوله الوهیت پیوند می داده است. این نقشمایه در دوران اسلامی نیز در مظاهر فرهنگ مانند هنر و ادبیات به صورت های مختلف دیده می شود. هرچند ویژگی هایی که در فرهنگ دوران اسلامی برای طاووس به وجود آمد با دوران گذشته تفاوت هایی دارد. امروزه در فرهنگ عامه این پرنده علیرغم زیبایی ظاهری به فال بد گرفته می شود؛ خاستگاه این بار معنایی منفی در حوزه دین قابل بررسی است. گذشته از اندک اشاراتی مبنی بر ارتباط میان طاووس و اهریمن نزد زردشتیان، در ادیان ابراهیمی در روایات مربوط به هبوط آدم (ع) از بهشت، طاووس نقش منفی ایفا می کند و این موضوع در برخی روایات اسلامی نیز تأیید می شود که به مرور موجب پیدایش مفهوم منفی برای طاووس گردیده است. از طرفی در برخی فرق مذهبی رایج در نواحی غربی ایران، نقش طاووس به عنوان مظهر شیطان، با عنوان «ملک طاووس» مورد تقدیس و تکریم قرار می گیرد. فرق مذبور، تحت تأثیر باورهای کهن و غیراسلامی و هم تعالیم اسلامی به امتزاجی از آراء و عقاید متنوع بدل شده اند. با این حال، از این نقشمایه در هنر دوران اسلامی مکرر استفاده شده است که در بسیاری موارد تنها جنبه تزئینی و دکوراتیوداشته اما در بررسی آثار هنری دوره صفوی، با جلوه ای متفاوت از نقش طاووس مواجهیم و آن ظهور و بروزش در اماکن متبرک و مساجد است که از احیای باوری کهن پیرامون طاووس، که همانا ارتباط او با مقوله الوهیت است خبر می دهد.